In Zuid Nigeria lagen in de 19e eeuw twee handelsstadstaten met de naam Calabar, te weten Old Calabar, gelegen aan de Cross River, en New Calabar, in de Niger Delta.
New Calabar, bewoond door de Kalabari Ijaw, is met name bekend van de voorouder schermen, de nduen fobara, waarvan een voorbeeld uit het British Museum is te vinden op http://studydroid.com/imageCards/0d/48/card-13770906-front.jpg
Over Old Calabar, bewoond door de Efik Ibibio, wil ik het nu hebben. Bij het zoeken in Google Books stuitte ik namelijk op het 681 pagina’s dikke boek “Twenty-nine Years in the West-Indies and Central Africa: a review of Missionary work and Adventure 1829 – 1858”. (uitgegeven in 1863), geschreven door ds. Hope Masterton Waddell, voormalig zendeling in Old Calabar (voor de United Presbyterian Church). De schrijver was in de jaren 1846 – 1858 met enkele onderbrekingen in Old Calabar, waar hij als eerste westerse predikant samen met anderen enkele missiestations oprichtte, de taal leerde, leerboeken in de taal ging schrijven en veel kennis opdeed van de gewoontes en gebruiken van het land, uiteraard wel gezien door de ogen van een zendeling. In de periode van zijn aanwezigheid in Old Calabar was hier de export van slaven (de zgn. illegale handel), sinds het begin van de 19e eeuw door de Engelsen verboden, al een tijd gestaakt en vervangen door de handel in palmolie (de zgn. wettige handel), die met name in het binnenland werd geproduceerd; de slavernij bestond ter plaatse nog wel en binnen Afrika werd er nog slaven verhandeld. Slaven hadden soms een vertrouwenspositie. Men kende een speciale ceremonie voor het opnemen van een nieuwe slaaf in de familie: hij of zij moest een ceremonie, uduokmong (het werpen van het water) geheten, ondergaan: ‘hij gaat staan onder de beneden dakrand van het huis van zijn nieuwe meester, waarop water wordt gegooid, dat op zijn hoofd terecht komt. Dit betekent zijn intrede in een Calabar familie, en afscheiding van zijn oude land en gewoontes, en gaat vergezeld van een passende vermaning om zich dienovereenkomstig te gedragen’ (H 28). Overigens werden volgens de auteur in de tijd van de slavenexport alleen die slaven verkocht voor de export, die krijgsgevangen waren gemaakt of als misdadiger tot slavernij waren veroordeeld (in beide gevallen was de slavernij een alternatief voor de dood; mensen die zichzelf als slaaf verkochten of wegens schulden tot slaaf werden gemaakt, werden niet voor de export verkocht (H. 16).
En: ‘elk vrije kind heeft een (iets ouder) slavenkind dat vanaf zijn geboorte bij hem hoort en met hem opgroeit en hoogst intiem met hem wordt, en hoewel afhankelijk, een soort autoriteit krijgt op basis van zijn leeftijd en functie. Zij kwamen en gingen samen, speelden en aten samen, en sliepen samen. In het latere leven werd die slaaf hoofdman en adviseur van zijn jonge meester, en het meisje van haar meesteres, en bereikte zo een positie met veel invloed, autoriteit en respect’.
Een slaaf kon eigen bezit hebben en zelfs zijn eigen slaven. Die laatste waren er soms slecht mee af. Welgestelde personen, verstandig en meevoelend, zorgden zowel voor geregeld werk als steun voor hun slaven. Maar degenen die werden gekocht door stadsslaven, die geen geregeld werk hadden en geen steun van hen kregen, verkeerden vaak in een ellendige positie. Losgelaten zonder te weten wat te doen, ziek, hongerig en naakt zwierven zij rond, voorwerpen van zowel medelijden als angst, en bedelend en stelend wat zij konden. Toen zo’n slaaf een berisping kreeg over het stelen, antwoordde hij: ‘wat kan ik doen? Ik heb geen meester om me voedsel te geven of kleding’. Sommige van hen werden roekeloos, doodden mensen in hun woede, en werden gedood (H. 16).
Alles speelt nog voor het koloniale tijdperk, zij het dat met name de Engelsen in Old Calabar een zekere invloed begonnen te krijgen.
Aan het boek heb ik verder het volgende ontleend over Old Calabar.

De ligging.

Afrikaanse westkust

Old Calabar ligt in de Bocht van Biafra aan de Calabar rivier ofwel de Cross River, zo’n 50 mijl stroomopwaarts, in Zuidelijk Nigeria in een laag gelegen gebied van mangrove wouden, moerassen en kreken. De eigenlijke bodem is licht en zanderig en binnen een afstand van 80 mijl van de zee worden er geen stenen gevonden. De bewoonbare delen van het gebied bestaat uit zacht zwellende golvingen, die 100 à 200 voet hoog zijn, en richting het binnenland geleidelijk toenemen. Het oorspronkelijke woud (op de hoger gelegen gronden, waar geen mangrove bossen meer zijn en landbouw mogelijk is) heeft daar plaats gemaakt voor boerderijen, waar ‘roofbouw’ wordt gepleegd d.w.z. er kunnen 2 à 3 oogsten worden verkregen en daarna laat men het land weer 5 à 10 jaar braak liggen om zich te herstellen. De algemene opinie was dat blanken hier niet konden leven; blanken hadden er daarom ook geen vaste woonplaats; de handelaars/kapiteins van de schepen, die hier handel kwamen drijven en daarvoor maanden in dit gebied bleven voor hun schepen vol waren, bleven op hun schepen wonen. De zendelingen echter wilden hier wel gaan wonen, maar ter wille van hun gezondheid jaarlijks enkele maanden (de slechtste maanden) elders doorbrengen; uiteindelijk doen zij dat niet en houden zij hun stations permanent open. Dit was mede mogelijk omdat zij gezonder leefden dan de zeelui (geen gedistilleerd dronken), reeds dagelijks het toen nieuwe product kinine slikten, attent waren op de omgeving (niet gingen wonen bij stilstaand water waar de malariamuggen zich voortplanten), en zo nu en dan een gezondere omgeving opzochten om hun gezondheid te herstellen (de zee of het drogere binnenland).
In dit tropische gebied kent men drie seizoenen: 1) het droge seizoen, van december t/m maart; er hangt dan vaak een droge nevel, die de vegetatie doet verdorren en alles verduistert; dit is de periode voor openbare ceremonieën, dansen spelen, en spelletjes, want dan liggen zowel de handel als het werk op de boerderijen stil; 2) het regenseizoen, van juni t/m september; dan is alles vochtig en kil; 3) het tornadoseizoen, de maanden voor en na de regens, dus april en mei, en daarna oktober en november; deze laatste twee maanden zijn over het algemeen voor Europeanen de slechtste maanden, waarin de plotselinge verandering van wolken en mist en regens naar een heldere hemel en brandende zonnestralen van nature koorts aan de Europeanen bezorgen (H. 17).
Het gebied verder stroomopwaarts was bij de komst van de missionarissen nog nauwelijks verkend: kapitein Beecroft exploreerde als eerste de rivier met de stoomboot Ethiope over een afstand van 150 mijl van Old Calabar (H. 17).
De Calabar week bestaat uit acht dagen. De laatste dag is gewijd aan ‘Yampy Egbo’; de eerste wordt genoemd ‘Calabar Zondag’ en is een algemene feestdag (H.13).

Het ontstaan en de geschiedenis van Old Calabar.
De Portugezen, de eerste ontdekkers van deze kust, gaven de namen Calabaros en Calapongas aan de stammen in de Bocht van Biafra. De eerste naam is gehanteerd voor het Efik volk, hoewel het geen woord uit hun taal is en zij hun huidige woonplaatsen toen nog niet bewoonden. Oorspronkelijk woonden de Efik in het Ibibioland (of wel Egbo Shary land), tussen de rivieren de Niger en de Cross River, dat grensde aan de grote Ibo stammen. Toen zij vroeg in de 18e eeuw tijdens een burgeroorlog werden verslagen, verlieten zij hun oude land en stichtten nieuwe nederzettingen op de oostelijke oever van de Cross River; een deel van hen ging verder stroomafwaarts om dicht bij de Europese schepen te komen, die daar slaven kwamen kopen. Deze mensen stichtten Ikoritungko, door de Engelsen door haar ligging Creek Town genoemd. Deze stad werd door de handel in slaven (gekocht in het binnenland) zeer welvarend, maar er ontstonden interne twisten, waardoor de zwakste partij werd weggejaagd en een nieuwe stad stichtte enkele mijlen stroomafwaarts; dit werd Obutong, nu Old Town; deze nieuwe stad sneed de handel af naar Creek Town en de bewoners van deze stad zagen zich genoodzaakt een nieuwe stad te stichten, nog verder stroomafwaarts, en noemden die stad Aqua-Akpa, of New Town, nu Duke Town. Deze laatste stad overheerste door haar gunstige ligging weldra de beide andere steden en werd nog machtiger toen zij de chiefs van Old Town in de val lokten en allemaal vermoordden; sinds die tijd begon het verval van Old Town, dat de buitenlandse handel sindsdien helemaal moest overlaten aan haar beide rivalen.
Aan het begin van de 19e eeuw was Efium, door de scheepskapitein Duke Ephraïm genaamd, de heerser van New Town; hij wist de stad flink uit te breiden en overheersend te maken; dit ging ten koste van nu Creek Town (wiens heerser Eyo Honesty I hij tot de bedelstaf wist te brengen); deze stad werd uiteindelijk verlaten en ging omdat deze van zeer vergankelijk materiaal was gebouwd, spoedig in de wildernis op; hij legde de vissersdorpen aan de kust een jaarlijks tribuut op, dat zij nog steeds betalen, en legde hen op nooit, onder geen voorwaarde, bij een Europees schip te komen en maakte de schepen en personen van blanken onaantastbaar in het land, maar hoedde zich er zorgvuldig voor, dat zij nederzettingen aan de wal zouden stichten om de stad te overheersen; door hem werd de stad bekend onder haar huidige naam Duke Town. Hij overleed in 1834 en werd toen opgevolgd door Eyamba, die de titel aannam van ‘Eyamba V, koning van alle zwarten’; hij was tot koning gekozen via veel beloftes, geschenken, vleierij en door aankoop van het hoofdmanschap van Yampy Egbo. (H. 16) Deze Eyamba overleed in 1847 en werd na een interregnum in 1848 opgevolgd door Archibong (H. 26).
De zoon van Eyo Honesty uit Creek Town, Eyo Eyo II wist zijn grote familie weer tot samenwerking te krijgen en hij begon aan de wederopbouw van hun fortuin en de stad; hij had Duke Efraïm bijgestaan en diens gunst gewonnen, was hutjongen geweest bij Engelse kapiteins en had Engels leren spreken en schrijven. Hij wist het nieuwe Creek Town weer tot een onafhankelijke, belangrijke handelsstad op te werken, onafhankelijk van Duke Town (H. 16). In 1850 claimde Eyo zelfs koning van heel Calabar te zijn (H. 21). In 1852, tijdens de wanordelijkheden na het overlijden van koning Archibong van Duke Town ging Eyo naar Duke Town en bemiddelde daar succesvol. Hij had een goede relatie met de zendelingen. Koning Eyo overleed op 3 december 1858, en werd opgevolgd door zijn zoon Young Eyo, die echter al in 1861 overleed (H. 33).
In 1855 werd Old Town door het Engelse oorlogsschip Antelope verwoest als straf voor de moorden, gepleegd bij gelegenheid van het overlijden van chief Willy Tom Robins, en tevens werd verboden de stad te herbouwen. Na de verwoesting bouwden de mensen, die maar gering in aantal waren, hutten in de naburige wildernis om hun greep op de grond te houden. In 1856 werd het verbod op herbouw ingetrokken en kon begonnen worden met de herbouw van Old Town (H. 30).

Staatsstructuur.
Old Calabar omvatte in feite drie afzonderlijke stadstaten, 1) Creek Town (de oorspronkelijke stad) en de later gestichte steden 2) Old Town en 3) Duke Town, met elk aan het hoofd zijn eigen heerser, meestal het hoofd van de rijkste en machtigste familie.
Hun macht was echter beperkt; zij waren meer de primus inter pares, de belangrijkste van de vergadering van plaatselijke chiefs, de familiehoofden, die gezamenlijk over zaken, de stad aangaande, moesten beslissen. In feite was het staatsverband van de stad heel los; de structuur was patriarchaal, waarbij het hoofd van elke familie over zijn familie heerste; als twee families ruzie kregen en dat niet konden regelen, al dan niet via bemiddeling, moesten zij het uitvechten tot de zwakste partij toegaf; de buitenlandse handel bracht echter Calabar in zo’n toestand, dat er behoefte was aan een eenheidsband tussen de verschillende families en aan een autoriteit om vrede en orde af te dwingen. Die autoriteit werd het Egbo genootschap (H. 16).
Overigens was er wel een ‘koning van Calabar’. Hij was het restant van de grootste man van het land, een soort Pontifex Maximus, een soort paus, geestelijk leider. Hij had de leiding over de Ndem Efik, ofwel de grote Calabar Juju. Hem bewezen de chiefs van het land eer, terwijl hij niemand gehoorzaamheid verschuldigd was; voor hem en zijn idool werden de overeenkomsten tussen stammen en families onder ede gesloten. Maar zijn functie is in diskrediet geraakt en de emolumenten zijn zo gering dat men slechts een verarmde heer kan vinden om de eer te aanvaarden (H. 17).
De heren van deze drie stadstaten hebben plantages/boerderijen vooral langs de Qua rivier, waar met gebruik van slaven vooral yams worden verbouwd, maar kennelijk ook bananen en konkies (?)
Deze slaven hadden als beloning voor hun arbeid recht op een aandeel in de oogst, die zij dan wel behoorden te verkopen aan hun meester (H.24).

De drie steden.
De rijken wonen deels in de stad, deels op hun boerderij op het platteland. Over de omvang van de steden wordt niets vermeld. Wel zijn er wat losse opmerkingen.
Algemeen: Honden worden in de steden niet toegelaten (H. 17.)
Creek Town. De stad bestaat uit drie wijken: 1) de Honesty stad; 2) de Ambo stad; 3) Jack’s stad. Wijken die soms met elkaar vochten; koning Eyo verbood dit uiteindelijk via een Egbo wet.
In de stad stond het Palaver huis (voor de vergaderingen), een grote, lage schuur, die met zijn achterkant naar de straat was gekeerd en van voren helemaal open was; de achterkant was afgesloten door een nis voor Egbo mysteries; aan de voorkant stond de grote Egbo trommel, vastgezet op een frame, om slechts te worden geslagen bij gelegenheden van openbaar belang; ervoor stonden twee rechtopstaande vijfhoekige stenen, ‘herinneringszuilen’, die van basalt leken te zijn, die oorspronkelijk uit Kameroen waren meegebracht. Op zowel de trommels als de zuilen bevond zich bloed van offers. In het midden van de straat, voor het Palaverhuis, stond de figuur van een man, ruw gesneden uit een grote paal, die ook zijn voetstuk vormde; op de voorkant van de basis leek een slang te kronkelen en op de achterkant was een alligator. Daar zou de duivel staan; anderen zeiden dat het niets betekende, en slechts als kunstwerk en antiek werk werd gewaardeerd; het werd echter niet hoog gewaardeerd, want toen na verloop van tijd het hout in de grond begon te rotten, en een koe hem afbrak, werd hij nooit meer overeind gezet.
Buiten de stad is een ‘Duivelshuis’, een tijdelijke structuur, gewijd aan enkele overleden personen, waarin vele huishoudelijke en waardevolle artikelen werden gelegd zoals potten en kalebassen e.d., nadat ze eerst door er gaten in te maken onbruikbaar waren gemaakt (om diefstal te voorkomen), en voedsel zoals yams. Dit was daar ‘voor de duivel’(H. 13).
Op de heuvel, waarop het missiehuis mocht worden gebouwd, bevond zich een bos, waarin de mensen lijken wierpen van mensen die geen begrafenis kregen; want slechts heren en hoofdslaven krijgen een begrafenis; en gewone slaven en zij die aan de gifproef zijn overleden, werden hier geworpen, want ‘in te struiken te worden geworpen was goed genoeg voor arme en slechte mensen’ (H. 13).
In Creek Town vindt eenmaal per jaar een algemene vergiftiging plaats van de ratten in een afgesproken nacht, met de bast van een bepaalde struik, gemengd met voedsel (H. 17).
Duke Town. De stad zag er maar armzalig uit. Aan het strand stonden schuren vol lege olie vaten, die aan de schepen toebehoorden. Bij nadere kennismaking werd de binnenstad er niet beter op. De huizen waren laag, met leem bepleisterd, en met palmbladeren als dak, en hadden geen ramen, maar elk huis had wel een ruime deur, die leidde naar een kleine binnenplaats. Er waren evenwel verscheidene gebouwen met een houten frame van twee verdiepingen te zien op verschillende plaatsen, en het ijzeren huis van de koning in het centrum van de stad. Er was nauwelijks zoiets als een straat, en de passages tussen de huizen waren smal, bochtig, onregelmatig en smerig (H. 13).
Het geld op de markt bestond uit koperen en messing roeden, die de schepen aanvoerden elk equivalent aan bijna een shilling; en uit kleine of markt koperstukken, gemaakt door de inlandse smeden uit de grotere roeden, elk ongeveer het equivalent van ½ penny. Deze inlands gemaakte koperen stukken waren stukken van kleine draad van twee voet lengte (H. 13).
Old Town. ‘De beschermgod van Old Town, Anansa, leeft in een bron aan de voet van de heuvel’, zeiden sommigen, of ‘in de rivier nabij de stad’, zeiden anderen (H. 17).
In 1853 was Willy Tom Robins de chief van deze stad; aan de voet van de heuvel waarop het missiehuis daar stond, bevindt zich de bron, waaruit de stroom ontspruit, waaruit de missiefamilie en sommige schepen hun beste water haalden. In het bosje rondom deze bron bevond zich de heilige plaats van Anansa, de god van Old Town, en daar bewaarde de oude chief naar hij zei, zijn schaduw of ziel – want het woord voor schaduw in het Efik is het enige voor het onzichtbare, onsterfelijke deel van de mens. Toen de missionarissen eens een deel van het terrein gingen schoonmaken, vond de heerser van de stad dat een ernstige misdaad en hij riep uit: u vertelt me steeds dat een mens om zijn ziel moet denken. Waarom stuurt u uw mensen om de struiken om te hakken op de plek waar mijn ziel woont, en stoort u mijn ziel? Laat hen weggaan en val mijn ziel niet meer lastig’ (H. 29).

De huizen.

Ibibio

De Calabar huizen hebben slechts een verdieping en zijn goed geconstrueerd gezien de ontoereikende materialen en goed aangepast aan het klimaat en de toestand van het land. Zij bestaan uit een vierhoekige binnenhof, omgeven door rijen appartementen, die er allen op uitkomen, terwijl één hoofdpoort, bewaakt door een portier, op de straat uitkomt. Er zijn geen ramen, behalve een klein kijkgaatje in de gevelspits aan elke kant. Een ‘aubong’ (inlandse heer) heeft gewoonlijk meerdere van deze binnenplaatsen, die op elkaar uitkomen, voor zijn bedienden, vrouwen en handelsgoederen. Zijn eigen of ontvangstbinnenplaats, bevat gewoonlijk een statievertrek met zijn beste meubilair en versieringen (H. 17).
In andere landen steunen de wanden het dak, hier is dat anders: het dak rust niet op de wanden, maar op een rij sterke palen, die in en buiten het huis staan, en diep in de grond zijn geslagen. De wanden staan daar zes voeten binnen en zijn zeer teer, zoals lat- en pleisterwerk mag worden genoemd; de rechtop staande stokken ervan zijn veilig aan het dak vast gebonden zodat zij niet kunnen omvallen, hoewel zij aan de voet zeer spoedig verrot zijn. De vloer binnen bestaat uit harde aangestampte aarde; de bodem van de piazza rond het huis, zowel binnen als buiten, bevindt zich een voet boven het grondniveau, en maakt het mogelijk droog en tegen de zon en de regen beschermd te wandelen (H. 17). Onder de piazza’s zijn brede zetels van harde klei geconstrueerd, zowel op de plek aan de straatkant als op de audiëntiebinnenplaats en inlandse beschilderingen zijn op de wanden aangebracht (H. 17). Het huis van koning Eyo telde 8 of 9 binnenplaatsen (H. 13)
Elk huis heeft twee appartementen, 1) het buitenste of de keuken en 2) het binnenste, een voorraad- en slaapkamer. De vuurplaatsen zijn netjes en bekwaam geconstrueerd van gebakken klei, goed aangepast aan het beste gebruik van brandstof voor kookdoeleinden; hoog boven hen bevinden zich latten frames, waar de vereiste gereedschappen liggen, en vis en vlees wordt neergelegd om te roken. Het inlandse aardewerk, dat slecht gebakken en niet geglazuurd is, heeft bijzondere aandacht nodig bij het wassen en drogen.

Het oorspronkelijke inlandse meubilair is allersimpelst: 1) een tafel met kruiselingse poten en een paar stoelen, elk gemaakt uit één enkel blok licht zacht hout, zo gevormd dat zij goed draagbaar zijn; 2) potten, kalebassen en brede waaiers; 3) een mat, een kussen en een deken vormen een bed, dat overal voor de nacht kan worden uitgespreid, en ’s morgens weer worden opgerold en weggelegd; 4) kleine kisten van inlands fabricaat met (geïmporteerde hang)sloten zijn universeel want elke persoon heeft er een om zijn kleding en kopergeld te bewaren (H. 17).

Foto: U ziet hiernaast een beeldje van een zittende figuur van de Ibibio, (of dat de Ibibio-Efik zijn uit Old Calabar is mij niet bekend), mogelijk daterend van rond 1890. H 27,5 cm. Hij draagt een zgn. derby hat, een bolhoed, zoals in de 19e eeuw werd gedragen; deze hoed stond in Afrika symbool voor een ‘heer’. Bij andere beeldjes zien we ook vaak een figuur met een hoge hoed om het belang van de aangeduide persoon aan te geven.
Hij zit op een ‘schatkist’, zoals hierboven beschreven om er zijn kleding en kopergeld in te bewaren.
Onder de armen bevinden zich nog sporen van witte verf (Kaolien?), wat er op kan duiden dat sprake is van een overledene, een voorouder.

De ambachten.
De smeden worden hoog geacht. De besten zijn van de Ibo stammen langs de Niger, en zij hebben ook wat verstand van het gieten van messing. Inlands ijzer wordt verkregen uit de Qua bergen en hoger gewaardeerd dan het Engelse ijzer, maar heeft zijn terrein moeten afstaan aan zijn rivaal. De chiefs kopen de Engelse blaasbalg en aambeeld voor hun eigen smeden; andere noodzakelijke gereedschappen ontbreken echter nog; de mannen doen hun werk op hun hurken en hebben alles om zich heen liggen op gelijke hoogte.
De timmerlieden plegen slechts inlandse bijlen te hebben, klein en dik, die veel tijd en werk kosten als men een boom wil vellen, in stukken snijden en in plakken wil splitsen om dan tot planken te snijden. Inmiddels hebben zij Engels gereedschap gekocht en nu leveren zij beter werk.
De wevers gebruiken of gebruikten inlandse niet gesponnen draad, gemaakt van de takken van een palmsoort, en maakten het hele gewaad in één stuk d.w.z. 5 à 6 voet breed; dat was de primitieve inlandse kleding, die om de lendenen werd gewikkeld. Maar de Manchesterstof heeft de ‘graskleding’ op de markt van Calabar verslagen, zij het dat die nog algemeen geproduceerd en gedragen wordt in andere delen van het land. Katoenen stoffen van sterke gesponnen draden vinden hun weg vanuit de landen aan de Niger naar markten waar onze Calabar mensen handel drijven. Het wordt geverfd met inlandse indigo, zowel in de draad als in het kledingstuk, en sommige ervan zijn heel breed geweven, andere in zeer smalle strips die netjes aan elkaar worden genaaid (H. 17).

De handel via het vertrouwenssysteem.

De handel in Calabar verliep volgens dit systeem, waarbij kennelijk de Europese schepen hun goederen beschikbaar stelden aan de inlandse handelaars om handel mee te drijven, en pas later betaling te krijgen (in goederen, palmolie) bijv. voor het schip vertrok of als het schip weer terugkwam. Hierdoor konden er soms flinke schulden ontstaan; soms werden er hardhandige manieren gebruikt om die schuld te innen bijv. voor het schip wegvoer; als men de schuldenaar dan niet kon vinden, grepen de supercarga’s iemand anders, hoe belangrijker die persoon was, hoe beter, om die als gijzelaar te houden tot zijn vrienden hem zouden vrijkopen, want hij werd verantwoordelijk gehouden voor de schuld (H. 29). Als het schip om de een of andere reden nooit meer terug kwam, was men van de schuld af.

Het grote handelsproduct: palmolie.

Calabar mangrovewoud

Dit is het grote en enige product van het land, waarvan er jaarlijks 5.000 à 6.000 ton wordt geëxporteerd. Deze olie wordt op de meest eenvoudige manier gewonnen uit de oliehoudende pulp die om de noot zit. Nadat de noten in potten zijn verhit, wordt de pulp er met de voeten afgewreven in troggen met water. Het oliehoudende plantaardige materiaal, dat blijft drijven, wordt er af geschept en gekookt; de olie komt naar boven drijven en wordt verwijderd, en de rest wordt weggegooid. De noten worden ook terzijde gegooid om in stapels te worden verbrand, hoewel de kern ervan waardevol zou zijn als men er bij zou kunnen komen; de dop is echter zo dik en hard dat weinigen er tijd aan verspillen om die open te krijgen. De olie is van een donker oranje kleur en gewoonlijk te dik om in flessen te gieten, of in goede lampen te gebruiken zonder eerst te zijn gefiltreerd. Als de olie vers is en zorgvuldig gemaakt, smaakt deze naar boter en als het met mate wordt gebruikt in de keuken, is de olie smakelijk en gezond (H.17). 35 vaten olie is ca. 25 ton (H. 14).

De olie wordt per kano uit het binnenland gehaald. Deze handelskano’s worden bemand door slaven, die worden gevoed; zij zijn in bemanningen van 6 à 10 in elke kano, onder een kapitein of supercarga. Hij heeft een opdracht betreffende de handel en kan een klein beetje voor eigen rekening handelen, maar niet in palmolie of zodanig dat hij de belangen van zijn meester verwaarloost. De kano mensen reizen met levensmiddelen, en doen aankopen met Engelse goederen in het binnenland, en verkopen aan de mensen uit de stad, de schepen en de missiehuizen (H. 16). Koning Eyo volgens zijn zoon had vele duizenden slaven en 400 kano’s met een kapitein en een bemanning voor allemaal en zijn uitgebreide handel zou jaarlijks meerdere duizenden vaten omvatten (H. 16).

Oorlogskano’s.
Zo’n boot van koning Eyamba: aan elke kant zaten 15 peddelaars en tussen hen in het midden stond een rij met kortelassen en vuurwapens gewapende mannen; in de boeg wees een groot kanon voorwaarts, waar een man naast stond met een bundel riet dat hij op armlengte afstand bleef schudden om elk gevaar en obstakel uit de weg te ruimen; op de boot van de koning was midscheeps een prachtig geel en rood geverfd huisje gebouwd; waarop twee trommelaars zaten te spelen; verder wapperden er vlaggen; de leider (in dit geval de heerser van Duke Town, voorzien van zijn prachtige zwaard, een geschenk van de Nederlandse regering) stond prachtig gekleed onder zijn grote parasol met zijn lijfwacht direct om hem heen; de edelen van de steden hebben ook dergelijke kano’s die zij bij oorlog beschikbaar stellen voor het land (H. 14).
Sommige kano’s van de koning van Creek Town waren erg groot, 60 à 70 voet lang en 5 à 6 voet breed, gepeddeld door 30 mannen, en ook gewapende mannen bevattend; zij hadden grote kanonnen zowel in de boeg als in de steven en hadden kanonskogels bij zich (H 19).

De Goden en bovennatuurlijke wezens.
De grote God is Abasi Ibum, de vader van alles (H. 23).
Spirituele wezens tussen God en de mens worden Idem genoemd, plaatselijke goden die wonen in bomen, bronnen, rivieren e.d. In het Ibibio land hebben zij priesters en priesteressen. De laatstgenoemden zijn vanaf hun geboorte ingewijd om offers en gebeden aan de Idem te brengen resp. tot hen te richten, en trouwen nooit. De Idems hebben minder macht dan Abasi, maar zijn in sommige gevallen beter af omdat zij meer connecties met de aarde hebben en met aangename dingen (H.32).
Jonge wezens, kinderen, geitjes, witte kuikens e.d. worden soms aan God gewijd en krijgen zijn naam, terwijl zij met gebeden voor het heilige bekken van God worden gebracht. Dat geldt als het brengen van een dankoffer, of wordt gedaan om speciale zegen te krijgen op wat er is gewijd. Toch leren de kinderen nooit enige betuiging van eerbied, of dienst die zij aan God verschuldigd zijn. Als de geit of het pluimvee uit noodzaak moet worden verkocht of gedood, moet er een ander in zijn plaats worden gewijd (H. 32). Commentaar: waarschijnlijk worden hier de Idem bedoeld en niet Abasi, de oppergod.
In het Ibibio land is er ook een jaarlijkse viering voor de nieuwe yams – een feest van de ‘eerste vruchten’ – waarbij offers uit de nieuwe oogst worden gebracht aan Abasi, en aan de Idem; tot dan eten de heren ze nooit, hoewel hun slaven niet waren gehouden deze regel in acht te nemen (H. 32).
Van hen (de Idem) is de Ndem Efik de grootste; en de hogepriester van deze, ‘Aubong Efik’ of eerder vermelde ‘koning van Calabar’ is de grootste man van het land. Beide hebben nu een slechte naam, hoewel het jaarlijkse offer van een mens, die in de rivier wordt geworpen, nog niet helemaal is opgehouden (H. 32). In 1857 brachten de chiefs van Duke Town een albino negerin naar Parrot eiland en offerden haar daar aan de Ndem Efik (H. 31).
Ook elders werden mensenoffers gebracht: 1) Bij bepaalde gelegenheden werd er een mensenoffer gebracht aan de een of andere rivier- of zeegod om de komst van schepen te verhaasten (H. 17); 2). Vissersdorpen bij de monding van de rivier offeren jaarlijks een mens om hun activiteiten rendabeler te maken door vissen in hun netten te brengen; het slachtoffer wordt bij laagwater aan een staak in de rivier vastgebonden en daarna achtergelaten om te worden bedekt door het opkomende getijde of te worden verslonden door alligators (H. 17).
Dierenoffers aan boomgeesten: Op een van de plantages staat een boom, genaamd parando, die men als een juju beschouwt. Elk jaar ging men met een geit en een hoen, yams en bananen daarheen en bad men tot de juju, dat deze hen het hele jaar zou beschermen; daarna doodden zij de dieren, kookten die en aten ze op met de yams en de bananen en dronken daar mimbo 1) bij en gingen weer terug naar huis (H. 17). Zo waren er meer oude bomen de schuilplaatsen van geesten of werden als heilig beschouwd, en de meeste mensen waren bang het land waarop die bomen groeiden, te bewerken; koning Eyo koos dergelijke plaatsen en zorgde ervoor dat het vuur de bomen zou verbranden zonder dat schijnbaar opzettelijk te doen en zo kreeg hij op een gemakkelijke manier maagdelijke grond tot zijn beschikking (H. 17).
1) Mimbo: Dit is een melkachtig uitziende drank, vers getrokken uit een soort palmboom heeft het een aangename smaak en maakt niet dronken (H. 13). Commentaar: dit zal verse, ongegiste palmwijn zijn.

Verdere godsdienstige opvattingen.
Reïncarnatie. De mensen in Calabar geloven dat een kind meermaals geboren kan worden in deze wereld. Als er een kind overlijdt met een bepaald kenmerk op zijn persoon, en er wordt een ander kind geboren met hetzelfde kenmerk, dan zeggen zij dat hetzelfde kind opnieuw is geboren. Een opeenvolging van overlijdensgevallen van kinderen van dezelfde moeder brengt haar er toe het dode lichaam van een van hen te verbranden om de plaag een halt toe te roepen, op aanwijzing van de Abia idiong (H. 19).
Voorouderverering. De mensen van Calabar bidden ook tot hun overleden vader (H.19).
Zuivering; de tweejaarlijkse zuivering. De twee jaarlijkse zuivering van de steden van Calabar van alle duivels en geesten vond plaats op een aangewezen dag vroeg in december. Deze wordt genoemd Ndok. Gedurende enkele dagen van voorbereiding worden er worden er grove figuren van olifanten, koeien, tijgers, alligators en andere dieren gemaakt van stokken en gras, bedekt met stof, die Nabikim worden genoemd, en voor elke deur geplaatst. De reden werd ons niet verteld; misschien was hun oorspronkelijke ontwerp onbekend aan degenen die de gewoonte voortzetten. Misschien zijn zij ontworpen om de dieren voor te stellen, waarmee de geesten van de overleden familieleden geallieerd waren; want er bestaat een duister en vreemd geloof dat de zielen of levens van bepaalde personen verbonden zijn met het leven van bepaalde dieren, zodat wat de een overkomt de ander beïnvloedt. Bijv. een jongeman zei, toen hij zijn geweer tegen zijn schouder had gezet om op een geweldig grote alligator te schieten, dat misschien de ziel van zo iemand daarin was. Wat ook de oorsprong of het gebruik van de nabikim, uiteindelijk zijn zij gedoemd de rivier in te gaan als de Ndok is uitgevoerd.
Op de ochtend van de vreemde ceremonie begon om drie uur iedere man en vrouw op de deur te slaan. Het leek wel of een storm in haar loop het woud vernietigde, of een vloot van schepen op zee overweldigde, en het geschreeuw van duizenden verdrinkende mensen zich vermengde met het gebrul van de wind en het water. Het leek wel of de stad werd bestormd door een vijand. Overal was het ratelen en flitsen van musketvuur; en van tijd tot tijd donderden de kanonnen op het strand; duizenden stemmen schreeuwden en huilden; de grote bel van de koning klonk voortdurend en elk erf galmde van het vreselijke lawaai van grote stokken, die de deuren bewerkten, net als de botsing van wapens met elkaar tijdens de veldslag.
Al deze herrie was bedoeld om de ‘duivel’ de stad uit te jagen en was genoeg om iedereen angst aan te jagen behalve de duivel. De koeien, die gewoonlijk rustig op het marktplein sliepen werden bijna gek, en galoppeerden heen en weer door de straten, hun kop recht en hun staart in de lucht, niet wetend waar heen te gaan. Bij de dageraad waren alle huizen grondig geveegd van het dak tot de vloer, en het opgeveegde vuil, oude vuren en nabikim, naar de rivier gebracht. Daarna werden de geesten en duivels geacht naar de schaduwen te zijn vertrokken.
Er waren soms echte uitbarstingen van verdriet bij deze gelegenheden; bij de gedachte aan overleden familieleden, die zo verjaagd werden – hartbrekende, hartstochtelijke weeklachten. De kracht van het voorbeeld en de sympathie was zodanig dat slaven van ver weg, niemand wist waar vandaan, schreeuwden als de mensen uit Calabar zelf (H. 19).
Commentaar: dit gebeuren moet slaan op het wegjagen van de zielen van de in de afgelopen twee jaar overleden mensen, naar het hiernamaals, zoals we ook wel bij andere volkeren tegenkomen; ze moeten nu echt vertrekken naar het rijk der Schaduwen (Obio Ekpu).

Magie en hekserij.
Juju. Dit woord werd daar gebracht van een ander deel van de kust, en door de inlanders aanvaard als de door blanken gegeven naam aan gewijde objecten Hun eigen term is eigenlijk ebok, medicijn, of middel om bovennatuurlijke hulp te krijgen. Deze tovermiddelen worden gebruikt om te herstellen van ziekte, voor succes in de handel, het beschermen van een huis tegen vuur, of tegen een andere vloek die kan zijn veroorzaakt door hekserij (ifod). Verschillende dingen kunnen voor dat doel worden gebruikt, mensenschedels, koppen van herten, geiten of alligators, het landschildpad opgehangen in een heilige struik op het erf, of een jong kuiken. Een banaan, een ei en een kuiken, de laatste vastgepind aan de aarde, zijn veel te zien op kruispunten om de betovering te verbreken, die een ziekte heeft veroorzaakt, of om enige gevreesd onheil af te wenden (H. 14). Bij vrijwel alle huizen vindt men enkele mensenschedels in de deuropening op de grond liggen; die zijn van gedode vijanden en zouden de vijanden buitenshuis houden. Bij een huis woonde boven de toegang een zwerm grote zwarte wespen, die ook het huis zou beschermen (H. 13).
Ekpenyong, een stok met daarop een mensenschedel, versierd met veren, en geverfd met gele verf, was een juju van de huishouding; deze werd geacht degenen die hem bezaten goed te kunnen doen. Hij werd gemaakt door de abia-ebok, of medicijnman.
Eind 1848 werd dit object, een soort universeel huishoudelijk idool, in Creek Town volledig opgegeven. Zij werden tijdens de Ndok, de tweejaarlijkse zuiveringsdag, naar de rivier gebracht, en daarin geslingerd, en men zag ze stroomafwaarts drijven of op de modderige oevers zien liggen. Toen het tumult ophield, bij zonsopgang, trok een groep Egbo renners en aanhangers door de stad om het zuiveringswerk in elk huis af te ronden en de storing bleef duren tot na 10 uur ’s morgens. In plaats van enkele van naar huis te zenden als specimens van Calabar goden, als bewijs van de triomf van het Evangelie, gaven de zendelingen er de voorkeur aan ze in het openbaar te onteren of kapot te hakken tot brandhout als het enige waar zij geschikt voor waren. Om de zuivering te completeren werden de schedels en gebedsbekkens met oud water tegelijk ook verwijderd van sommige erven en niet meer gezien (H. 20).
De Abia-ebok of inlandse medicijnman, en de Abiong-Idiong (Commentaar: waarschijnlijk de waarzegger). Als iemand in zijn lichaam, familie of bezit wordt getroffen, doet hij een beroep op de Abia-ebok om hem te genezen of het kwaad te verwijderen. Als dat niet lukt, gaat hij naar de Abiong-Idiong om de oorzaak te vinden, die deze terugleidt naar hekserij, naar een bepaalde persoon, een heks, die tevergeefs zijn onschuld betuigt; hij kan zijn onschuld alleen aantonen via het giforakel (H. 14).
Het giforakel. Hiervoor gebruikt men donkergekleurde zaden, grote giftige bonen, genaamd esére, die fijngemalen worden op een steen en in water gedaan dat de beschuldigde moet drinken vooral als sprake is van hekserij (ifod). Gaat hij dood dan is hij schuldig, zo niet dan is hij onschuldig. Het giforakel wordt vooral gebruikt bij beschuldigingen van hekserij.
Het privé gebruik van de esére of gifboon, was verboden en het juridisch gebruik was een recht van de Egbo autoriteiten; het was in handen geplaatst van de openbare justitie (H. 25).
Mbiam eed. Mbiam is een heilig mengsel, bewaard in een inlandse stenen pot, dat mensen drinken als zij een eed afleggen. Het zou degenen die een valse eed aflegden vernietigen (H. 19). Men zwoer altijd deze eed.

Het Egbo genootschap.
Yampy Egbo is een geheim mannen genootschap, dat in alle drie de steden bestaat. Het staat onder de bescherming van een bovennatuurlijk wezen van die naam, dat in de wildernis leeft. Egbo bestond bij een stam langs de kust naar Kameroen, maar werd verbeterd en uitgebreid naar zijn nieuwe werkterrein. Het moest eenheid brengen in Old Calabar. Het genootschap heeft 10 takken van verschillende ere- en machtsgraden, waarin men zich voor steeds hogere sommen kan inkopen, sommige laag genoeg voor jongens en slaven om te kopen als een soort initiatie, andere zo hoog dat slechts vrije mannen uit een oude familie ze zich kunnen verschaffen. Dat entreegeld moet aan elk bestaand lid worden betaald en beloopt in zijn geheel bijna 100 pond omdat er ca. 1.000 leden zijn. Van haar mysteries mag men geen getuige zijn, tenzij men geïnitieerd is. Ze mogen niet openbaar worden gemaakt op straffe van de dood (H. 16). Egbo vaardigt wetten uit en zorgt voor de naleving door ook als rechter op te treden en als beul. Vrijen, die te arm zijn om de Egbo graden te kopen moeten, als hen onrecht is aangedaan, een Egbo heer huren om hun zaak voor een Egbo hof te brengen; soms geven dergelijke personen er de voorkeur aan zich te verkopen als slaaf aan een machtige chief om diens bescherming te krijgen ten koste van hun vrijheid (H. 16). De beide koningen in Creek Town en Duke Town en de chief van Old Town worden binnen Egbo niet als koningen resp. opperchief erkend, maar louter als hoge officieren binnen hun tak van Egbo, zij het wel als belangrijke mensen met veel invloed omdat zij een speciale relatie hebben met de Europese handelaars (H. 16). Koning Eyo had meerdere Egbo eerbewijzen gekocht, waardoor hij deze kon doorverkopen of verlenen aan een ander, en hij meerdere stemmen in de Egbo raad had (evenzoveel als hij patenten gekocht had); op die manier investeerde hij een deel van zijn rijkdom en probeerde hij de regering van het land in handen te krijgen (H. 31).
Als Egbo op straat is mogen niet-geïnitieerden (voornamelijk slaven, vrouwen en kinderen) zich daar niet bevinden (H. 13). De laatste dag van de achtdaagse Calabar week is gewijd aan Yampy Egbo; de niet-geïnitieerden mogen dan niet op straat komen of van binnen uit toekijken tot ’s middags, tot de grote bel van de koning wordt geluid om aan te geven dat ‘Egbo gedaan’ was en de mensen weer aan het werk of naar de markt konden gaan. Egbo renners rennen in de spertijd door de straten, van hoofd tot voeten gekleed in een zeer bijzondere kleding, gemaskerd, en met een lange zweep in de hand. Maar ‘s avonds houden de Egbo’s een groot feest in het Palaverhuis; er werd verteld: ‘Egbo mannen eten veel en drinken een grote hoeveelheid rum en maken nu plezier (H.13).
Enkele Egbo ceremonieën:
1) Ter gelegenheid van de aankoop van de rechten op het Egbo genootschap door vreemden uit een ver land, die daar ook Egbo wilden introduceren en dus de stichters werden van een nieuwe tak. Dit was het equivalent van het aangaan van een confederatie, waarvan Calabar aan het hoofd stond. Er was een openbare voorstelling, waarbij zelfs de vrouwen aanwezig mochten zijn, die normaliter zelfs niet de naam van Egbo mogen uitspreken, omdat die te heilig is voor hun lippen. Egbo hardlopers, vermomd met zwarte maskers en wilde kleding van droog gras en schaapshuiden, schuimden de straten af in alle richtingen, hanteerden echter slechts een lange roede in plaats van de verschrikkelijke zweep van een koeienhuid, en dat zonder iemand te slaan. Zij hielden het midden van de straat en de bevolking aan de beide kanten ervan. Toen kwamen er twee anderen zonder masker uit het Palaverhuis, die echter zeer vrolijk bedekt waren met zijden kleding, en een immense tulband op hun hoofd en lange, deels gekleurde veren. Elk van hen hield een lange smalle Egbo trommel in zijn handen op armlengte afstand en terwijl zij heen en weer sprongen rond het Palaverhuis, wezen zij daarbij betekenisvol naar elke straat. De mensen juichten hen toe, daarbij met hun vingers op hun lippen tikkend. Na hen renden twee anderen, die soortgelijk gekleed waren, met pijlen en bogen en immense staart aanhangsels van zijde en linten rond. Deze bewogen zij snel van de ene kant naar de andere terwijl zij renden en draaiden, en ongeacht in welke richting zij met hun pijlen en bogen wezen, de mensen drukten hun vreugde en bewondering uit, met het slaan op de mond op de pulserende manier, die we al hebben beschreven. Toen verscheen er een groep musici, maar trommels en ratels geven geen gelegenheid voor een grote verscheidenheid van zoete geluiden, en de enige aanvulling was die van kleine witte belletjes, die een man met honderden om zijn been had gewikkeld en steeds liet klinken door onophoudelijk te stampen.
Dit was slechts een prelude voor de grote Egbo trommel, die, diep en sonoor, zijn mysterieuze geluiden liet horen. Deze varieerden in aantal en kracht en terwijl zij varieerden maakte de oom van de koning met luide stem bepaalde vreesaanjagende geluiden. Al die tijd bleven de vliegende squadrons van hansworsten hun excentrieke bewegingen maken door de straat, in en uit het Palaver Huis. Nadat zij waren teruggegaan en er sprake was van een kleine onderbreking in de operaties buiten, kwam er een plechtige optocht tevoorschijn; voorop wandelden de schaapshuiden met maskers, dan de trommels en veren, na hen de pijlen en bogen met staarten, gevolgd door de koning en de musici, en tenslotte Egbo zelf, verborgen, zoals het een bovennatuurlijk wezen past, in een ark, bedekt met prachtige kleding en gedragen op de schouders van belangrijke mannen. Er vandaan kwamen voortdurend diepe bastonen van het trompetsoort. Alle leden van de orde volgden om hem vrij te laten in de dichte wildernis, waar, naar de niet geïnitieerden moeten geloven, hij woont en alleen geïnitieerden hem heen durven te volgen om in het geheim door te dringen (H. 13).
2) Dit was ten tijde van de rouwceremonieën ter gelegenheid van de oom van koning Eyo. Men zei dat Egbo was ontsnapt en met moeite was teruggehaald. Groot was de verwarring in het naburige dorp, toen het mysterieuze wezen werd gezocht bijna tot het aanbreken van de dag; want als hij niet zou worden gevonden zou iedereen daar ter dood worden gebracht, opdat profane ogen hem niet zouden zien. Spoedig kwamen twee Egbo renners in hun harlekijn kostuum de stad binnen om de straten te doen ontruimen. Hun bellen, die aan hun middel hingen, gaven kennis van hun nadering, en hun lange zwepen zorgden ervoor dat de mensen langs de kant van de straten bleven. Toen naderde er een persoon alleen, curieus gekleed en kennelijk besprenkeld met as, met langzame en plechtige stappen voor het Palaver Huis, waar hij met zijn hoofd boog, leunend op een lange staf, en peinzend rond en rond liep, terwijl hij in zichzelf mompelde en de mensen om zich heen negeerde, net als een kluizenaar uit de wildernis, of iemand die in gedachten is verzonken omdat hij rouwt over een verloren vriend. Spoedig verschenen er twee anderen, gewikkeld in bonte kleding en bekroond met bloemen en paradeerden zo trots als hanen door de stad. Deze karakters werden begroet met kreten door het gepeupel, die zij dienden als amusement, terwijl zij de verwachting levend hielden aan wat er verder nog aan nieuw en indrukwekkende dingen zouden volgen.
Tenslotte kwam de optocht in het zicht, vooraf gegaan door de koning in zijn ambtskledij, terwijl hij de grote stok droeg die helemaal was verzilverd en versierd met wapperende linten. De stoet trok verder tot het marktplein, waar een immense vlaggenmast stond, die voor de gelegenheid was opgericht en 60 à 70 voet hoog was, waaraan in grote vouwen tot op de grond een immense vlag hing, geel en rood, die prachtig boven de stad zou hebben gewapperd als daar wind genoeg voor was geweest.
De koning hield een proclamatie, waar met korte tussenpozen op werd gereageerd door de diepe tonen van de Egbo trommel. Toen dit gebeurd was begonnen er zes mannen, gekleed in de hoogste Egbo stijl voor hem te dansen. Wat een dans: ’de Horlepijp en sprongetjes, brede sprongen en wervelingen waren er niets bij’. Zij renden en sprongen, huppelden en maakten capriolen op en neer, rond en rond, nu eens snel dan weer langzaam, soms plotseling stoppend om te buigen en te schuren, en dan weer opspringend en wegvliegend. Toen dat afgelopen was ging de optocht verder naar het Palaver Huis en vormde een kleine halve cirkel er voor. Daar binnen werd Egbo gehoord, en de bevoorrechten gingen naar binnen.
De zondag daarna was het ‘Grote Messing Egbo dag’, waarop alleen enkele belangrijke heren buitenshuis mochten komen. Koning Eyo ging heel vroeg over het water om Egbo uit de wildernis mee te brengen en om 8 uur dreven er drie kano’s vlak bij elkaar, allen bedekt met palmen, uit een kleine kreek uit het mangrove moeras en zonder zeil of peddel of dat er iemand verscheen, behalve een vermomde Egbo man, in de boeg van de middelste kano, die met zijn hand zwaaide, naderden zij langzaam de landingsplaats. De hele dag was de stad perfect stil en verlaten; geen mens was er in de straten te zien en geen stem te horen, tot de nacht viel, toen het afschuwelijke geluid van gehuil en getrommel weer begon en voortduurde tot de ochtend om slechts te worden vervangen door vele volleys musketvuur (H. 18).
3) Een andere opvoering (in het kader van de rouwceremonieën voor de oom van de koning) was die van Egbo Bunko, een volledig geklede Egbo. Vader Tom als chief van die tak van de broederschap, wordt koning Bunko genoemd. Het is openbaar, ornamentaal en zeer aantrekkelijk voor de jonge heren. Tien of twaalf van de beste mannen uit de stad, volledig en zelfs uitgebreid gekleed en vermomd, voerden een dans uit die afweek van alles wat ik tot nu toe heb gezien. Koning Eyo mengde zich onder hen, gemaskerd als een van de uitvoerenden, maar werd door hen die ingewijd waren in het geheim, herkend. Alle anderen droegen staven met een zilveren knop en bosjes bloemen of linten; hij zijn wandelstok met een gouden knop en witte veren. Niettegenstaande zijn gebruikelijke ernst en decorum en intense toewijding aan zaken doen, speelde hij zijn rol heel goed. Tijdens de uitvoering kwam hij naar de zendeling toe en vereerde die met enkele figuren en een lage boog, zonder zich echter bloot te geven of te wensen ontdekt te worden (H. 18).
4) De afkondiging in 1850 van de Egbo wet tegen het brengen van mensenoffers bij overlijden. Dit ging in Duke Town via een processie van Creek Town Egbo’s en de dag daarna in Creek Town door Duke Town Egbo’s. Zo werden de twee steden de behoeders van elkaar en stonden garant voor het nakomen van de wet. Old Town werd er pas later bij betrokken(H.21).
5) ‘Egbo blazen’ over bepaalde dorpen of steden als dwangmiddel, d.w.z. zij kwamen dan onder de ‘Egbo ban’. Ze werden dan verstoten; ze zouden dan zijn afgesneden van alle mogelijke handel en vriendschap, en zouden nooit hun eigen grenzen mogen overschrijden voor wat dan ook, want dan zouden zij als vijanden worden behandeld en worden beroofd van alles wat zij bezaten; op hun markten zou niets meer te koop zijn; die zouden ook niet meer bezocht worden door mensen uit andere steden; zij konden andere markten niet bezoeken (H. 23).
6) Egbo straffen. Die kon een vrije man afkopen door een of meer (waardeloze) slaven te kopen en in zijn plaats te doen stellen; die werd/werden dan in zijn plaats gedood (H.26).
De straffen konden zijn in oplopende zwaarte, bijv. een boete, veelal in slaven; 50 zweepslagen in het openbaar (zij het dat niet geïnitieerden, zoals vrouwen en kinderen er niet bij mochten zijn), waarbij het slachtoffer werd vastgebonden aan de vlaggenstok op de markt, en door de Egbo beul werd geslagen met een lang, sterk en buigzaam stuk leer, gesneden uit een koeienhuid (H. 26). Maar ook: het afsnijden van het hoofd op het marktplein; het lichaam liet men liggen voor de roofdieren en het hoofd werd aan de chiefs van Creek Town en Duke Town getoond (H. 22). Hiervan kon men een ‘spektakel’ maken zoals gebeurde bij een jonge vrouw: toen kwamen de Egbo’s met veel mensen, vermomd zoals gebruikelijk, waarbij er sommige met zwepen en Calabar zwaarden zwaaiden, en, na door de stad te zijn getrokken met het geluid van bellen en trommels, dreven zij het (vrouwelijke) slachtoffer voor hen uit naar de plaats van de executie; zij lieten haar daar op de grond gaan zitten en dansten om haar heen, maakten allerlei sprongen en capriolen, lieten hun bellen ondertussen klinken, en sloegen op hun trommels, en zwaaiden hun zwaard boven haar hoofd, of raakten, terwijl zij haar passeerden, zo nu en dan de achterkant van haar nek aan met de koude rand, om haar te doen gillen en huiveren; tenslotte werd op een signaal de dodelijke slag gegeven door iemand, gevolgd door een andere; en het bloedende hoofd rolde in het zand; zij droegen het triomfantelijk door de stad, en het werd op elk erf tentoongesteld als waarschuwing, en tenslotte naar de rivier gebracht om ook in andere steden te worden tentoongesteld (H. 30).
Of: er kwam een oud en excentriek Egbo wezen tevoorschijn, die een bepaald soort misdadigers ter dood brengt met duivelse wreedheid, waarbij het slachtoffer aan een boom in het bos wordt vastgebonden en dan zijn onderkaak eraf wordt gesneden, waarna men het slachtoffer laat hangen tot hij dood gaat en door de wilde dieren wordt opgevreten (H. 24).

Voor een aantal foto’s in situ van het Ekpe(Egbo) genootschap, genomen door G.I. Jones in de jaren 1930, zie de foto’s 5 t/m 14 onder Ekpe masquerades op de webside.

De voorbereiding op en het huwelijk, polygamie en concubinaat; het verstoten van een vrouw.
Het dikmaakproces. Jonge meisjes worden voor zij trouwen vet gemest, want de norm voor de vrouwelijke schoonheid is hier: groot en breed/vlezig. Toen een meisje, tweemaal zo zwaar als zij oorspronkelijk was, uit dit proces kwam werd zij gevolgd door een groep meisjes. Zij was gekleed op de Calabar manier d.w.z. met meer sieraden dan kleding, met ladingen kralen van verschillende kleuren om haar hals, middel en armen en een dwazenmuts met bellen op haar hoofd en liep met langzame en zwoegende passen op hun tinkelende muziek (H.13).
Het huwelijk. De echtgenotes van een man zijn de vrouwen, die hem in zijn jeugd zijn geschonken door zijn ouders, en geaccepteerd met enig ceremonieel toen zij de passende leeftijd hadden bereikt; verder omvat dit huwelijk geen formele of bindende afspraken, hoewel men weet dat de vrouw hem gehoorzaamheid en trouw is verschuldigd, en het zijn taak is haar te steunen en te beschermen; deze vrouwen zijn volledig afhankelijk van hun man, en dat verplicht hen tot levenslang goed gedrag, terwijl het hem in alle opzichten vrij staat te doen wat hij wil. Een chief houdt zijn vrouwen in strikte afzondering, laat hen soms niet werken, al naar de rang van beide partijen, en het is de plicht van de dames om beurtelings, elk gedurende een week, te zorgen voor het klaarmaken van zijn eten. Vrouwen, zelfs als ze onvruchtbaar zijn, zoals gewoonlijk het geval is, behouden hun positie, appartementen en toelages zolang zij zich goed gedragen en hun wekelijkse beurt om hem te verzorgen, goed doen, maar zij krijgen weinig aandacht van hem, en ondergaan de pijn te moeten aanzien hoe zij geleidelijk aan worden verdrongen door het toenemende aantal rivalen; zij kunnen terzijde worden geschoven, of zelfs gedood, om bepaalde redenen, waarvan hij de enige rechter is; maar zij kunnen hem ook verlaten, als hun familieleden hen willen en kunnen opnemen, mits zij niets meenemen, De concubines zijn de dames die jong zijn, zijn eigen keuze, en die voortdurend bij hem zijn als bedienend personeel; zij ontvangen het grootste deel van zijn gunsten; als deze concubines moeder worden, gelden zij als zijn vrouwen, en zijn, met hun kinderen, vrij; als zij geen kinderen krijgen worden zij spoedig aan de kant gezet om ruimte te maken voor anderen (Appendix).
De echtgenotes van de hoge heren. Die mogen zich niet zonder toestemming van hun heer op straat begeven, want hun gezicht en stem mogen door derden niet worden gehoord. Toen een van de vrouwen van koning Eyo dat toch deed en ruzie maakte met een brutaal meisje, onteerde zij in feite haar man, en werd zij door deze niet meer in huis gelaten en voor altijd weggestuurd, zij werd een paria, die nergens hulp kon vinden, waarbij ze dan nog van geluk mocht spreken dat zij niet was gedood (want een echtgenoot of slavenmeester mag zijn vrouw, of slaaf doden als hij dat nodig vindt, hij beschikt over leven en dood) (H. 24).
De dames met de enkelbanden. Een groep meisjes passeerde gewoonlijk elke dag, met aarden kruiken op hun hoofd, op weg naar de bron om water te halen. Terwijl hun kleding schandelijk schaars was, droegen sommigen van hen een overvloed aan sieraden, in het bijzonder grote messing ringen aan hun enkels. Gevraagd wie zij waren, en waarom zij zulke zware beensieraden droegen was het antwoord: ‘zij zijn edelvrouwen. Als een man hen ontmoet, en de hand op hen wil leggen, dan zal hij, als hij de messing ringen ziet, bang worden’ (H. 13).
Een Huwelijksoptocht. De man was een van de belangrijkste handelaars van de koning, en de vrouw was een geschenk van zijn meester. Ze werd in statie naar het oude marktplein gebracht om zich volgens de gewoonte aan het publiek te vertonen. Hij mengde zich tussen de menigte om de show te zien, net als elk ander, en schonk haar geen aandacht. Het feit was dat hij haar niet wilde, maar haar niet kon weigeren. Hij had al genoeg vrouwen, die hij zelf had gekozen en vond deze een te grote eer. De optocht bewoog zich langzaam uit de stad, voorafgegaan door een vlag en een groep trommels bijgestaan door een lange tinnen trompet. De dame was geschikt, in elk geval door haar omvang, om de bewondering te wekken. Op haar hoofd had zij een grote hoeveelheid vals haar, dat over haar nek en schouders viel in lange krulletjes, en daarboven bevond zich een goed gepolijst messing ornament als een kroon. Talrijke strengen blauwe, rode en gele kralen, smaakvol gerangschikt, omcirkelden haar welgedane gestalte. Haar kleding was in heldere kleuren, maar te schaars om veel over te zeggen. Boven haar was een parasol, gedragen door een van haar vrouwelijke bediendes, en met neergeslagen ogen en zware stappen liep ze langzaam verder, haar benen vol messing roedes. Een groep vrouwen volgde, zij klapten in hun handen en zongen lofliederen over haar. Door de menigte op de markt, die zich voor haar opende, liep zij naar een stoel, bedekt met kledingstof waar veel of alle vrouwen haar hun respect kwamen betuigen en om haar heen dansten. Tenslotte stond ze zelf op om te gaan dansen; maar wat voor een dans! Zachter dan een menuet. Ze gleed enkel binnen een beperkte ruimte, niet in staat haar voeten op te beuren door het gewicht dat er aan hing; terwijl de trommels en de hoorn en de vlag hun uiterste best deden om haar aan te moedigen. Al deze tijd bleef de bruidegom in de menigte, volstrekt onverschillig, en liet haar naar de stad teruggaan zoals ze was gekomen, onopgemerkt door hem. (H 19).
Verstoten van een vrouw. Een man die zijn vrouw verstoot, wrijft haar armen in met kalk en gooit haar uit zijn harem, om bij zijn personeel te gaan wonen, alsof ze een slaaf was, of, als ze vrij is, om naar het huis van haar eigen mensen terug te keren. Ze kan echter haar oude plaats terugkrijgen, als de meester vergevensgezind is, en ze kan een bemiddelaar inschakelen, in welk geval ze om vergeving vraagt en zijn armen inwrijft met kalk. Het moet een groot stuk zijn, en brede strepen trekken, om haar ernst te tonen, om hem het te doen accepteren (H. 32).
Het onterven van een zoon kent een soortgelijke procedure: Een vader onterft zijn zoon door palmolie op diens armen te wrijven. De zoon kan weer in genade worden aangenomen, door olie op de armen van zijn vader te wrijven en een geit en eieren mee te brengen voor een feest (H. 32).

Overlijden.
De ceremonieën hier zijn uitgebreid en langdurig; zij kunnen een week duren, maar ook meerdere weken (H. 18). Aanvankelijk gingen de ceremonieën gepaard met het doden van veel slaven en echtgenotes (om hun heer naar het hiernamaals te begeleiden, zodat hij daar niet eenzaam en onverzorgd als een bedelaar zou aankomen). Ook was er vrijwel nooit sprake van een natuurlijke dood en was de dood aan hekserij te wijten; de heksen zocht men via het giforakel, en dat kostte weer velen, die de proef niet doorstonden, het leven.
In 1850 kwam er een Egbo wet tot stand om deze dodenoffers te verbieden en geleidelijk aan is er daarna kennelijk aan deze gewoonte een eind gekomen.
Enkele beschrijvingen of notities over overlijdensgevallen van belangrijke personen.
1) De eerste vrouw van de heersers van Duke Town was overleden. Er klonken toen geweerschoten en kanonschoten en er werden vlaggen (halfstok) op de voornaamste huizen gehesen. De koning zond mensen naar zijn boerderijen buiten de stad om (mannelijke en vrouwelijke) slaven te gaan halen, om die voor haar te offeren; men bracht er maar vier mee omdat de rest tijdig was gevlucht.
2) Het overlijden van iemand leidde ook op een andere manier nog tot doden, want de dood is vrijwel nooit natuurlijk, maar veroorzaakt door hekserij; allerlei mensen uit de omgeving van de overledene worden van hekserij beschuldigd en moeten de gifproef ondergaan en hierbij vallen nogmaals veel doden, de ontdekte heksen. Na de dood van koning Duke Efraïm in 1834 liet men bijna 50 mensen de proef doen, waarvan er 40 stierven.
3) De begrafenis in oktober 1847 van Tom Honesty, de oom van de koning in Creek Town vond pas zo’n 4 maanden na zijn dood plaats, nadat eerst de noodzakelijke lijkstatie was uitgevoerd. De ceremonieën duurden een volle week: eerst was er ’s morgens om 4 uur op afkondiging van de koning een luid geween en geweeklaag bij elke familie in de stad, alsof zij allemaal een dode te betreuren hadden en er werden trommels geslagen en de kanonnen werden afgevuurd dit duurde tot 10 uur. Toen kwam er een grote Egbo processie vanuit het Palaverhuis naar de woning van de overledene, voorafgegaan door de koning en diens broers; Egbo functionarissen volgden hen, gekleed in zijde, stroken en veren, met messing trommels, bogen en pijlen en andere emblemen van hun functie, waarbij allen met langzame plechtige stappen liepen en een mysterieus gemompel zoals past bij een begrafenisceremonie. In de volgende dagen gingen de ceremonieën verder en kwamen veel vreemdelingen hun respect betuigen; het weeklagen duurde de hele week dag en nacht, afgewisseld door professionele schreeuwers met kreten en andere vreemde geluiden om het effect te vergroten. Er werd gefeest en gedronken; de verspilling was excessief (H. 18 ).
4) Voor de begrafenis van koning Eyamba van Duke Town in 1847 werd er in een huis een grote put gegraven, breed en diep, en aan een kant daarvan werd er een kamer uitgegraven, waarin twee sofa’s werden geplaatst. Hierop werd het lichaam gelegd, gekleed in zijn ornamenten, en een kroon op zijn hoofd; daarna werden zijn paraplu-, zwaard- en snuifdoosdragers en alle andere persoonlijke bedienden plotseling gedood en met de insignia van hun functie er in gegooid; daarna ook levende maagden; grote hoeveelheden voedsel en handelsgoederen werden er aan toegevoegd. Daarna werd de put gevuld en de grond vastgeslagen en aangestampt opdat er geen spoor van het graf zou blijven, opdat het niet werd geschonden, hetzij door wraakmotieven of hebzucht. Zulke maatregelen werden steeds getroffen om de graven van de adel te verbergen. Van de vele vrouwen van Eyamba werden er op de eerste dag al 30 gedood en hoeveel er via het gifoordeel, op de beschuldiging van hekserij tegen zijn leven, zijn gedood, kwamen we nooit te weten. Degenen die de eer hadden hem te vergezellen naar Obio Ekpu, het Geestenland, werden achtereenvolgens opgeroepen met het bericht, eens een eer, nu een grote schrik, ‘de koning roept u’. De gedoemde maakte zich snel mooi, dronk een kruik rum, en volgde de bode naar de beulen, die haar wurgden met een zijden handdoek. Het doden ging dagen door; sommige slachtoffers werden geboeid in kano’s meegenomen en opzettelijk verdronken of op het hoofd geslagen, waarna ze in de rivier tuimelden. Lijken en rompen zag men dagelijks in de rivier, met het getijde mee bewegen. Gewapende schurken zaten in de wildernis bij de paden om wie zij konden neer te schieten of dood te snijden, jong of oud, man of vrouw. Over de slachtingen, die op de boerderijen plaats vonden kwamen we maar weinig te weten. Gedurende meerdere weken heerste er een schrikbewind (H. 18).
Weduwen. Weduwen die rouwen voor hun overleden man moeten bevuild of onder de as, op de grond gaan zitten; zij mogen niet op een stoel of zetel gaan zitten (H. 32).
Weduwen moeten door Egbo met de zweep worden geslagen, min of meer, alsof zij dat verdiend hebben, en hen worden ook boetes opgelegd, die zij aan Egbo moeten betalen, en zij moeten hun kleding laten scheuren, hun gezicht laten bevuilen en huishoudelijk artikelen laten breken. Een klein pak slaag stellen zij wel op prijs als het afhandelen van oude rekeningen, en bevrijdt hen van angst voor de toekomst. Een slechte vrouw laat haar fouten door de hele stad bekend maken door mensen die ze door de straten omroepen. Dit wordt terecht gezien als een grote schande, iets wat men zorgvuldig moet vermijden (H. 32).
Vrouwendans. Het was de dag voor de dames om te paraderen bij de rouw ceremonieën voor de oom van de koning. Het plein was vol met dames, en de belangrijke ambachtslieden waren druk bezig met het maken en passend maken van messing beenringen voor het optreden van de dames van die avond. Deze beenringen bestaan uit messing roeden, net als traproeden, die tot een geheel zijn gemaakt en spiraalvormig om hun benen worden gewikkeld van de enkels tot de knieën, en elk meerdere ponden moeten wegen. De oudste dochter van koning Eyo, ‘de grootste dame in het land’ werkte hierbij uit alle macht aan de blaasbalgen.
’s Avonds vormden 100 à 200 ‘grote’ vrouwen een immense kring op het marktplein, elk bijgestaan door een meisje, dat een vrolijk gekleurde parasol boven haar hoofd hield. Zij hadden tal van kettingen van heldere kralen om hun armen, hals en middel en gekruist over hun schouders en boezem, die sterk contrasteerden met hun donkere huid. Hun kleding was wat betreft de hoeveelheid niet meer dan anders, maar beter van kwaliteit dan gewoonlijk, want normaliter sloeg men weinig acht op de kleding; hun personeel schoot in dat opzicht flink te kort; maar omdat zij er aan gewend waren, viel het gebrek hen niet op. Zij hadden wat gebruikelijk was en voelden geen schaamte.
Binnen de cirkel bewogen zich drie groepen dames in een snel marstempo; elkaar ontmoetend, passerend, zich terugtrekkend, volgend, op de muziek van trommels en bellen. Zij droegen merkwaardig gevormde witte figuren op hun hoofd, sommige met twee gezichten en vier armen, in een hurkende houding. Terwijl zij zo bezig waren, draaide de hele cirkel langzaam om haar as, waarbij de dames voortdurend met kleine pasjes naar rechts gingen, waardoor de schoonheden achtereenvolgens allen langs het omringende publiek kwamen.
Koning Eyo en Camaroons waren de enige mannen die het voorrecht hadden deel te mogen nemen aan die uitvoering. Het moet een grote vreugde zijn geweest voor de ‘arme’ edelvrouwen’ van de harem om bevrijd te worden van hun opsluiting en zich en hun sieraden, al was het dan maar voor één dag, te mogen tonen als onderdeel van de begrafenisplechtigheden van het moment (H. 18).

Tweelingenmoord.
Als er een tweeling werd geboren, was dat een verschrikkelijk iets, de tweeling werd gedood en in de wildernis geworpen en hun moeders werden uit de stad gezet. In 1851 streden de missionarissen hier nog tevergeefs tegen, waarbij het grootste verzet kwam uit de hoek van de vrouwen zelf, de matrones, of douarières van vooraanstaande families, die door hun status van weduwen vrijheid en onafhankelijkheid hadden verworven, en invloed op hun kinderen; zij spraken zich er tegen uit; een compromisvoorstel was de moeders en de kinderen een eigen dorp buiten de stad te geven, maar ook dat werd niet geaccepteerd; maar nog voor we een jaar verder waren, had de zaak zoveel voortgang gemaakt, dat er moeders en tweelingen woonden in de Missie huizen, zowel in Old Town als in Creek Town (H. 25). Toen er in 1852 in Old Town een tweeling werd geboren, wilde hun radeloze moeder hen doden, maar de moeder en kinderen werden naar de missie gebracht. De oude chief en zijn mensen waren razend, want zij vreesden voor de vernietiging van hun stad door de wraak van hun god Anansa. Er werd toen Egbo geblazen over het missiehuis en niemand mocht daar meer heen gaan (maar dat verbod sorteerde weinig effect). Enkele weken later werd er in Creek Town een tweeling geboren; deze werd direct overgebracht naar een boerderij in de buurt, waar er op bevel van koning Eyo voor hen moest worden gezorgd, zij het dat de boeren aanvankelijk meer geneigd waren voor de baby’s weg te vluchten in plaats van hen te helpen. Zij wilden niet lang bij de kinderen zijn. En de vrouwen renden gillend weg om zich te verbergen, steeds als zij naar hen werden uitgestoken, alsof zij monsters waren. De mannen kregen als eersten vertrouwen en kwamen vlakbij toen zij zagen hoe onze huis boys en meisjes hen veilig verzorgden. Toen begonnen de vrouwen door gaatjes te kijken en van om de hoek, en kropen steeds dichterbij tot zij het waagden over de schouders van de mannen te kijken, en zij waren er tenslotte verbaasd om te zien dat de wonderkinderen handen, voeten, ogen en oren, een mond en een neus hadden net als andere baby’s. Zij hadden tevoren nooit naar tweelingen gekeken (H. 27).

Verhalen.
De mensen van Calabar waren verzot op het vertellen van verhalen – Inke –waarin alle vogels en dieren voorkwamen als handelend en sprekend met de mensen. Zij waren als fabels, maar in het algemeen zonder moraal; hoewel sommige, werd beweerd, zeer instructief waren. Bepaalde vrouwen, verhalen vertelsters, konden daar een gezelschap de hele nacht mee onderhouden. Een van deze ‘oude vrouwen fabels’ was de volgende: er groeide een grote boom op de wereld, zo groot en sterk dat geen macht ter aarde die kon afbreken. Abasi (God) zei dat wie deze zou afbreken zijn dochter ten huwelijk zou krijgen. Ieder mens, dier en vogel probeerde het, maar allen tevergeefs. Zelfs de Ikpun kpun kpun Ine – een fabeldier veel groter dan de olifant – probeerde het tevergeefs. Tenslotte zei het schildpad, of het landschildpad, dat hij hem zou afbreken. Alle grote wezens lachten om zijn bewering. Maar in het geheim nam hij de grondmieren in dienst en ging met hen aan het werk, gravend onder de boom en de wortels afsnijdend waar die jong en zacht waren, zonder dat iemand het in de gaten had, tot de boom flink was verzwakt, en door een kleine inspanning helemaal omviel (H. 19).

Enkele objecten.
Wandelstok met zilveren knop. Deze dragen bodes van een belangrijk heer om zich te identificeren (H. 14).
Inlandse bel. Dit is een dubbele bel, niet rond, maar platachtig gemaakt van gehamerd ijzer, alsof er sprake is van twee bellen, die via een handvat met elkaar verbonden zijn, elk met een verschillende toon, als er op wordt geslagen. Ze kunnen er kennelijk ook berichten mee doorgeven, want ‘Young Eyo had in het moeras zijn naam horen roepen via een bijzondere manier van slaan van de inlandse bel’ (H. 29).

Dick.

0