In 1973 kocht ik van een reizende Hausa handelaar in Umukoroshe 4 stenen figuurtjes.
Umukoroshe ligt in de Nigerdelta vlak bij Port Harcourt in oost Nigeria.
Het is wel zeker dat deze beeldjes niet uit deze streek afkomstig zijn maar ik heb toen niet naar de herkomst gevraagd.
Alle 4 stellen zittende figuurtjes voor met opgetrokken knieën waarvan 3 met de handen onder de kin en 1 met de handen tegen de oren.
Waarschijnlijk moeten het mensen voorstellen maar in ieder geval 1 figuur lijkt veel op een aap, bij voorbeeld dril of mandril.
De hoogte varieert van 10 tot 15 cm.
Na veel zoeken in boeken en later op internet kwam ik tot de conclusie dat het waarschijnlijk om Nomoli (Nomori) of Pondo gaat.
Toch vind ik dat ze nog al verschillen met de exemplaren waarvan ik afbeeldingen heb kunnen vinden.
Bovendien zouden ze dan uit Sierra Leone of West-Liberia afkomstig moeten zijn.
In het boek ”AFRIKA de kunst der negervolkeren” staat: Een voorhistorisch raadselachtig produkt zijn de zeer verbreide Nomori speksteenbeeldjes die tezamen met metalen sieraden in akkers en tumuli zijn gevonden. Het staat vast dat zij ouder zijn dan de Mendi die thans het land bewonen. De Mendi menen dat zij van bovennatuurlijke oorsprong zijn en daarom magische kracht bezitten. Zij zetten de Nomori onder een bladerdak in hun rijstvelden, waar zij er offers aan brengen en ze aanroepen. Blijft het effect uit dan worden zij met stokslagen tot activiteit aangespoord. Zij zijn zeer gevarieerd en levendig en komen in allerlei houdingen voor: rijdend, knielend, zittend met gekruiste benen, de handen aan de wangen of aan de sierband die het gezicht omlijst, uitgerust met speer en schild. De kop stelt een drastisch overdreven realistisch negertype voor met afgeplatte schedel, kikvorsachtige ogen, brede neus en sterk geaccentueerde mond.
Graag verneem ik of er onder de leden mensen zijn die zelf dergelijke beeldjes hebben of mij hier wat meer over kunnen vertellen.
Is het bij iemand bekend of dergelijke beeldjes ook dichter bij of in Nigeria gevonden zijn?
Max Ammer
Beste Max,
Ik ben bang dat ik jou niet verder kan helpen. Wel heb ik een stenen figuur die qua compositie veel weg heeft van jou figuren. Het lijkt te zijn gemaakt van basalt en meet 30cm met een gewicht van bijna 3,5 kg. Het zijn met name de ogen die veel weg hebben van jouw figuren.
Het stelt een zitten figuur voor die twee objecten in de beide handen vast houdt. Ook dit is aangekocht begin jaren ´70 van een Hausa handelaar, maar dan in Accra.
Ik kan helaas geen foto bijsluiten, anders had ik dat graag gedaan.
Met vriendelijke groeten,
Boudewijn Meijer
Stenen beeldjes in Nigeria?
Er komen in Nigeria wel stenen beelden voor:
1. spekstenen beelden, namelijk in Yorubaland, en dan vooral in een site op iets meer dan 2 km ten zuidwesten van het Ogbominadorp Esie, gelegen op zo’n 55 mijl ten noorden van Ife; daar bevindt zich een groep beelden van misschien wel 1.000 stuks, die mannen, vrouwen, kinderen en dieren voorstellen, meestal zittend op een zetel, enkele figuren staan. Het is de grootste collectie stenen beelden uit Zwart Afrika en de herkomst ervan is nog een mysterie; deze (veelal minder of meer beschadigde) beelden variëren in grootte van 14 cm tot meer dan 1 m; de beeldengroep zijn volgens de overlevering versteende bezoekers uit een ver land. Ze worden nu in een museum ter plaatse bewaard. De stijl van deze beelden is echter heel anders dan die van uw beelden. Ze zullen dus niet hier vandaan komen. Als u meer wilt weten over deze beeldenschat, kunt u het hierover in 1978 verschenen boek lezen, geschreven door Phillips Stevens Jr., uitgegeven door Ibadan University Press en The Nigerian Federal Department of Antiquities, genaamd: ”The Stone Images of Esie, Nigeria”.
Enige algemene info over hier en daar in en in de omgeving van Ife gevonden Yoruba stenen beelden (w/o die van Esie) en de vermaarde kwarts stoelen, is te vinden in het in 1968 door Percy Lund, Humphries & Co Ltd in Londen uitgegeven, en door Philip Allison geschreven boek: “African Stone Sculpture”, p 11 t/m 24.
2. De Akwanshi in het Cross Rover gebied; dit zijn zo’n 300 vrij grote meestal basaltstenen (soms spekstenen of zandstenen) rechtopstaande monumenten, van globaal 100 tot 150 cm hoog, min of meer in fallusvorm, met een menselijk gezicht en een navel; zij zijn gevonden op verschillende plaatsen in verschillende stijlen, en volgens de plaatselijke bevolkingen lang geleden gesneden door hun voorouders. Het waren voorouders, chiefs, waarvan men slechts in enkele gevallen de naam nog wist en waaraan in een aantal gevallen jaarlijks nog offers worden gebracht aan het eind van het droge seizoen en dan om hun zegen wordt gevraagd. De info over de Akwanshi is info vond ik ook in het boek van Allison p. 25 t/m 35.
De Pomtan, de Nomoli, en de mahen yafe. Ook hierover schrijft Allison op p. 36 t/m 41. Over de gebruikte steensoort schrijft hij dat van de meer dan 300 specimens in het Musée de l’Homme er zo’n 200 van speksteen waren, en kleinere aantallen in chloriet-schist en amfioliet, en enkele exemplaren waren uit harde rotssteen gesneden zoals graniet, doleriet en zandsteen.
De Pomtan zijn kenmerkend in een cilindervorm en veel daarvan bestaan in principe uit een cilinder met een rond hoofd, zonder gelaatstrekken, en verder uit beeldjes die zich verder ontwikkeld hebben tot volledige mensenfiguren met gelaatstrekken, armen, kralen, een staf of een wapen in hun hand e.d., maar nog wel cilindrisch van vorm. Waarschijnlijk zijn zij in hoofdzaak gevonden op het land van de zuidelijke Kissi van Sierra Leone en op het land van de Kono, dat grenst aan zowel dat van de Kissi als de Mende. [zelf vind ik de pomtan figuurtjes van de Kissi harder, scherper uitgesneden, dan de wekere nomoli]
De Nomoli hebben als kenmerkend een groot naar voren gericht hoofd, waarbij het achterhoofd flink is gereduceerd en de aandacht geconcentreerd is op het gezicht met zijn bolle ogen, neus met verwijde neusvleugels en open lippen; het hoofd vormt vaak de helft van het hele lichaam; zij zouden vooral zijn gevonden op het Temne land en in Konoland, vlakbij de Kissi grens. [zelf vind ik de spekstenen beeldjes ook vrij weelderige figuren, ‘goed in het vlees’].
Zowel de pomtan als de nomoli hebben vaak een gat bovenop het hoofd, waarschijnlijk voor magisch materiaal om de kracht te vergroten.
Volgens de Kissi ouderen werden de pomtan gemaakt door hun voorvaderen heel lang geleden en waren zij de manifestatie van een bepaalde voorouder; en als er een pomdo wordt gevonden, wordt via een waarzegprocedure de identiteit van de voorouder bepaald en wordt het figuurtje daarna op het voorouderschrijn geplaatst, dat behoort aan zijn afstammelingen. Na de juiste ceremonieën en offers kan de voorouder ertoe gebracht worden in de pombo te gaan en de smeekbeden van het hoofd van de familie aan te horen. De pomtan worden ook gebruikt bij eedafleggingen en waarzeggingen en worden altijd met het grootste respect behandeld. Echter bij de Mende, worden de nomoli in verband gebracht met ‘de vroegere landeigenaren’, en niet met hun eigen voorouders. Als zij gevonden worden, worden zij op de akker in een schrijn geplaatst, omdat men meent dat hun aanwezigheid een goede rijstoogst zal opleveren. En daarom woorden zij ook daar zeer gewaardeerd , maar anderzijds met weinig respect behandeld, en hoewel ook zij offers krijgen, zou naar zeggen het verzoek voor een grotere oogst vergezeld gaan van ceremoniële zweepslagen.
De mahen yafe; dit zijn mensenhoofden, die kennelijk in het Mendeland worden gevonden, in hetzelfde gebied waar men de nomoli vindt. Deze hoofden zijn vrij zeldzaam.
Aan het bovenstaande kan nog het volgende worden toegevoegd uit het door The Center for African Art en Prestel Verlag in 1988 uitgegeven boek, geschreven door Ezio Bassani en William B. Fagg: “Africa and the Renaissance: art in ivory”, H 3 over de Sapi-Portugese ivoren [zo’n 200 stuks bestaande uit o.a. zeer kostbare ivoren zoutvaatjes]. Deze ivoren werden gemaakt door Sapi artiesten – de voorouders van de tegenwoordige Bulom, Temne en andere volkeren. Dit is hetzelfde volk, dat spekstenen beelden produceerde. De stilistische analogieën zijn het grootst bij de behandeling van het hoofd met zijn typerende voorwaartse richting, ronde, vooruitstekende ogen, gebogen neus met verwijde neusvleugels, een consistente stilering van de oren, de baard die wordt gevormd alsof het een gedraaid touw is die van de kin naar de oren loopt, en goed aangegeven rugspieren. Er zijn ook overeenkomsten tussen de scarificatie op de borst van sommige beelden en de figuren op ivoren zoutvaatjes.
De nomoli zouden dus kunnen stammen uit de 15e-16e eeuw.
Als ik het goed zie, lijken uw (spekstenen?) beeldjes uit één atelier, mogelijk zelfs één hand, en zijn ze niet afkomstig uit een van beide bovengenoemde gebieden in Nigeria. Zij zouden inderdaad misschien afkomstig kunnen zijn uit Sierra Leone of Guinea, maar ik vind het moeilijk ze in te delen in pomtan (wegens de cilindervorm) of nomoli, maar neig het meest naar nomoli (het relatief zeer grote hoofd, de bolle ogen, de neus met grote neusvleugels, de brede mond en omdat de beeldjes geen scherpe lijnen vertonen en geen grimmige mond met tanden zoals bij vele Pomtan).
Dick
Beste Max,
Via de discussie forum African Arts, kreeg ik een paar bruikbare verwijzingen aangereikt die jou zeker op weg zullen helpen.
1. een bijzondere interessante video : https://www.facebook.com/video/video.php?v=10150252819982092. Vergeet ook niet de overige video in de album te bekijken.
2. de website http://www.sierraleoneheritage.org
Met vriendelijke groeten,
Boudewijn Meijer